नेपालका भारत र चीनसँगका सीमा विवाद: वर्तमान अवस्था र समाधानका उपाय
Nepalka Bharat ra Chinsangka Seema Vivad - Vartman Avastha ra Samadhanka Upay

नेपाल भौगोलिक रूपमा दुई ठूला छिमेकी मुलुक—भारत र चीन—बीच अवस्थित एक सानो तर रणनीतिक रूपमा महत्त्वपूर्ण राष्ट्र हो। नेपालको कुल ३,२३७ किलोमिटर लामो सीमा भारत (१,८०० कि.मि.) र चीन (१,४३७ कि.मि.) सँग जोडिएको छ। नेपालले विगतदेखि नै भारत र चीनसँग विभिन्न सीमा विवादहरूको सामना गर्दै आएको छ। विशेष गरी भारतसँगको सीमामा धेरै विवादहरू देखिएको छ भने चीनसँग पनि केही भूभाग विवादित रहेका छन्।



१. नेपाल–भारत सीमा विवाद

नेपाल–भारतबीच मुख्य रूपमा कालापानी, लिपुलेक, लिम्पियाधुरा, सुस्ता, महेशपुर, तनकपुर, र मेची क्षेत्र लगायतका ठाउँहरूमा सीमा विवाद रहँदै आएको छ।


१.१. कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा विवाद

नेपालको सुदूर पश्चिम क्षेत्रमा पर्ने कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा क्षेत्र नेपालकै भूभाग हो भन्ने नेपाल सरकारको दाबी छ। १८१६ को सुगौली सन्धि अनुसार, महाकाली नदीको पूर्वी भूभाग नेपालमा पर्दछ। तर, भारतले यो क्षेत्रमा आफ्नो सैन्य क्याम्प राखी आफ्नो नक्सामा समावेश गरेको छ।


२०१५ मा भारत–चीन बीच लिपुलेक व्यापार मार्ग खोल्ने समझदारी हुँदा नेपाललाई बेवास्ता गरियो, जसले विवाद झन् चर्कायो।

२०२० मा भारतले नयाँ राजनीतिक नक्सा प्रकाशित गर्दा नेपालले विरोध गर्दै आफ्नो नयाँ नक्सा जारी गर्‍यो, जसमा लिम्पियाधुरा, कालापानी, र लिपुलेक नेपालकै अंग भएको उल्लेख गरिएको छ।

१.२. सुस्ता विवाद

नेपालको नवलपरासी जिल्लामा पर्ने सुस्ता क्षेत्र भारतीय अतिक्रमणको चपेटामा परेको छ। गण्डक नदीको धार परिवर्तनसँगै सुस्ताको केही भूभाग भारततर्फ परे पनि, सीमांकन प्रक्रिया स्पष्ट नभएकाले विवाद यथावत् छ।


१.३. अन्य साना विवादहरू

नेपालका झापा, दार्चुला, बाँके, बर्दिया, कपिलवस्तु, र कैलाली जस्ता जिल्लाहरूमा पनि सीमा विवादका विभिन्न साना मुद्दाहरू देखिएका छन्।


२. नेपाल–चीन सीमा विवाद

नेपाल र चीनबीचको सीमा विवाद भारतजति ठूलो भने छैन। १९६१ मा नेपाल र चीनबीच सीमा सन्धि भएपछि अधिकांश विवादहरू समाधान भए पनि हाल हुम्ला, संखुवासभा, रसुवा, र ताप्लेजुङका केही भूभागमा समस्या देखिएको छ।


२.१. हुम्लाको लिमी भ्याली विवाद

२०२१ मा हुम्ला जिल्लामा चीनले अवैध रूपमा संरचना निर्माण गरिरहेको भनी विवाद उठेको थियो। नेपाल सरकारले अनुसन्धान गर्दा ती संरचनाहरू चीनकै भूमिमा रहेको पाइए पनि सीमांकनको विषय स्पष्ट छैन।


२.२. अरनिको राजमार्ग नजिकको सीमा समस्या

नेपाल–चीन सीमामा पर्ने तातोपानी क्षेत्र नजिक चीनले एकतर्फी रूपमा सीमास्तम्भ हटाएको भन्ने विषयमा नेपाल सरकारको ध्यान जानु आवश्यक छ।


३. हालको अवस्था

नेपालले हाल भारतसँग कूटनीतिक वार्ता मार्फत सीमा समस्या हल गर्ने प्रयास गरिरहेको छ।


नेपाल सरकारले कालापानी, लिपुलेक, र लिम्पियाधुरा समेटिएको नयाँ नक्सा जारी गरिसकेको छ।

भारत सरकार वार्तामा खुला भए पनि समाधानको लागि ठोस पहल भएको छैन।

चीनसँगको विवाद तुलनात्मक रूपमा सानो भए पनि नेपालले सीमा निगरानी बढाएको छ।

४. समाधानका उपायहरू

४.१. कूटनीतिक वार्ता प्राथमिकता दिनुपर्छ

नेपालले भारत र चीन दुवैसँग उच्चस्तरीय वार्ता गरि सीमा समस्या हल गर्न पहल गर्नुपर्छ। द्विपक्षीय वार्तालाई प्राथमिकता दिँदै, ऐतिहासिक दस्तावेजहरूका आधारमा विवाद समाधान गर्न आवश्यक छ।


४.२. सीमा सुरक्षा बललाई मजबुत बनाउने

सीमा क्षेत्रमा सीमा सुरक्षा बल (Border Security Force) को उपस्थिति बढाउनुपर्छ। भारतीय अतिक्रमण रोक्न नेपाल प्रहरी र सशस्त्र प्रहरीलाई थप बलियो बनाइनुपर्छ।


४.३. सीमा स्तम्भहरूको पुनःस्थापना र निगरानी

नेपाल–भारत र नेपाल–चीन सीमामा रहेका सीमा स्तम्भहरू हराउने, हटाइने, वा स्थान परिवर्तन हुने समस्या रहेको छ। त्यसैले, सरकारले आधुनिक प्रविधि (GPS, GIS) प्रयोग गरी सीमांकन स्पष्ट गर्नुपर्छ।


४.४. अन्तर्राष्ट्रिय समर्थन जुटाउने

नेपालले संयुक्त राष्ट्रसंघ, अन्तर्राष्ट्रिय अदालत, वा अन्य कूटनीतिक निकायमार्फत आफ्नो सीमा रक्षा गर्न पहल गर्न सक्छ।


५. निष्कर्ष

नेपालले छिमेकी राष्ट्रहरूसँगको सीमा विवादलाई शान्तिपूर्ण कूटनीतिक वार्ताबाट समाधान गर्नु अत्यावश्यक छ। भारतसँगको कालापानी, लिपुलेक, सुस्ता विवाद र चीनसँगको हुम्ला विवादलाई सहमतिको आधारमा हल नगरे नेपालभित्रको आन्तरिक स्थायित्व पनि खलबलिन सक्छ। सीमा रक्षाका लागि सरकार, नागरिक समाज, तथा अन्तर्राष्ट्रिय समुदाय सबैको भूमिका महत्त्वपूर्ण छ। "नेपालको भौगोलिक अखण्डता सुरक्षित राख्न प्रभावकारी कूटनीति नै सर्वोत्तम उपाय हो।"