नेपालमा विकास परियोजनाको सुस्त गति: कारण, वर्तमान अवस्था र समाधानका उपायहरू
Nepalma Vikas Pariyojnako Sust Gati - Karan, Vartman Avastha ra Samadhanka Upayhru

नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रका लागि द्रुत गतिमा अगाडि बढ्ने विकास परियोजनाहरू आवश्यक छन्। तर, दशकौं बित्दा पनि देशका ठूला र महत्त्वपूर्ण विकास योजनाहरू ढिलो गतिमा अघि बढिरहेका छन्। बाटोघाटो, सिँचाइ, जलविद्युत्, स्वास्थ्य, र शिक्षाजस्ता पूर्वाधारका परियोजनाहरू निर्धारित समयमै सम्पन्न हुन नसक्दा राष्ट्रिय अर्थतन्त्र र जनजीवनमा नकारात्मक प्रभाव परिरहेको छ।



१. विकास परियोजनाहरू सुस्त गतिमा अघि बढ्नुका मुख्य कारणहरू

१.१. राजनीतिक अस्थिरता र नेतृत्वको कमजोरी

नेपालमा सरकार बारम्बार परिवर्तन हुने भएकाले योजना कार्यान्वयनमा निरन्तरता छैन। नयाँ सरकारले पुरानो सरकारले अघि बढाएका योजनाहरूलाई प्राथमिकता नदिने प्रवृत्तिले विकास परियोजनाहरू लम्बिने गरेका छन्।


१.२. कमजोर नीति तथा कार्यान्वयनको अभाव

नेपालमा धेरै राम्रा योजना र नीति निर्माण गरिए पनि कार्यान्वयन चरणमा गम्भीर समस्या देखिन्छ।


ठेक्कापट्टामा ढिलाइ

बजेट स्वीकृतिमा समस्या

क्षमता सम्पन्न जनशक्तिको अभाव

यस्ता कारणले विकास योजना तोकिएको समयमा सम्पन्न हुन सकेका छैनन्।


१.३. ठेकेदार र निर्माण कम्पनीहरूको लापरबाही

नेपालमा धेरै निर्माण कम्पनीहरूले परियोजनाहरू तोकिएको समयमै सम्पन्न गर्न सकिरहेका छैनन्।


अनावश्यक म्याद थप्ने प्रचलन

ठेकेदारहरूलाई राजनीतिक संरक्षण

काम नगरे पनि कारबाही नहुने प्रवृत्ति

यिनै कारणले पुल, सडक, सिँचाइ, र अन्य परियोजनाहरू वर्षौंसम्म अलपत्र अवस्थामा रहन्छन्।


१.४. बजेट तथा स्रोतको असन्तुलित वितरण

नेपालमा हरेक वर्ष सरकारले विकास बजेट विनियोजन गरे पनि समयमै खर्च गर्न नसक्ने समस्या रहिआएको छ।


प्रारम्भिक चरणमा बजेट खर्च नगर्ने, अन्त्यमा हतारमा खर्च गर्ने प्रवृत्ति

अन्तर्राष्ट्रिय ऋण तथा अनुदान सदुपयोग गर्न नसक्नु

यस्ता समस्याले विकास परियोजनाहरूमा ढिलाइ भइरहेको छ।


१.५. भौगोलिक कठिनाइ र जनशक्ति अभाव

नेपालको भौगोलिक बनावट पनि विकास योजनाको ढिलाइको एउटा कारण हो।


दुर्गम पहाडी र हिमाली क्षेत्रसम्म निर्माण सामग्री पुर्याउन गाह्रो हुन्छ।

अनुभवी तथा दक्ष जनशक्ति कमीको समस्या छ।


२. नेपालमा विकास परियोजनाको वर्तमान अवस्था

नेपालमा समयमै सम्पन्न हुन नसकेको प्रमुख विकास परियोजनाहरूको सूची निकै लामो छ।


मेलम्ची खानेपानी आयोजना – लगभग २५ वर्ष बित्दा पनि पूर्ण रूपमा सम्पन्न भइसकेको छैन।

काठमाडौं–तराई फास्ट ट्र्याक – लामो समयदेखि निर्माणाधीन छ।

जलविद्युत् परियोजनाहरू – माथिल्लो तामाकोसी जलविद्युत् आयोजना जस्ता परियोजनाहरू ढिलो गरी सम्पन्न भएका छन्, तर धेरै जलविद्युत् परियोजनाहरू अझै अपूर्ण छन्।

सिंहदरबारभित्रैको भवन पुनर्निर्माण – २०१५ को भूकम्पपछिको पुनर्निर्माण कार्य अझै सम्पन्न भएको छैन।

सडक विस्तार तथा राजमार्ग सुधार योजना – अधिकांश राजमार्गहरूको मर्मत तथा विस्तार सुस्त गतिमा छ।


३. समाधानका उपायहरू

३.१. प्रभावकारी नीति र योजनाको निरन्तरता

विकास परियोजनाहरू सरकार परिवर्तनसँगै रोक्ने प्रवृत्ति अन्त्य गर्नुपर्छ।

सरकारले दीर्घकालीन सोच राखेर ठूला परियोजनाहरू अघि बढाउनु पर्छ।

३.२. ठेकेदारहरूको जवाफदेहिता बढाउने

समयमा काम नगर्ने ठेकेदारहरूलाई कालोसूचीमा राख्ने, जरिवाना तिराउने, वा ठेक्का खारेज गर्ने कानूनी व्यवस्था लागू गर्नुपर्छ।

परियोजनाहरू प्रभावकारी रूपमा सम्पन्न गर्न अनुगमन प्रक्रिया सशक्त बनाउनुपर्छ।

३.३. बजेट कार्यान्वयन सुधार गर्ने

विकास बजेटलाई समयमा खर्च गर्न कानूनी रूपमै व्यवस्था गर्नुपर्छ।

सरकार तथा सम्बन्धित निकायहरूले बजेट खर्चको अनुगमन गर्नुपर्छ।

३.४. प्राविधिक दक्षता र जनशक्ति विकास

नेपालका विकास परियोजनाहरूलाई स्थानीय दक्ष जनशक्ति प्रयोग गरेर तीव्रता दिनुपर्छ।

निर्माण क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग बढाउनुपर्ने आवश्यक छ।

३.५. भौगोलिक कठिनाइलाई मध्यनजर गर्दै दीर्घकालीन योजना बनाउने

पहाडी र हिमाली क्षेत्रमा विकास योजना लागू गर्दा स्थानीय स्रोत तथा जनशक्तिको प्रयोगलाई प्राथमिकता दिनुपर्छ।

४. निष्कर्ष

नेपालमा विकास परियोजनाहरू ढिलो गतिमा अघि बढ्नु मुख्यतः राजनीतिक अस्थिरता, कमजोर प्रशासनिक संरचना, भ्रष्टाचार, तथा गैरजवाफदेही ठेकेदारहरूको कारणले हो। यदि पारदर्शिता, प्रभावकारी नीति, दक्ष जनशक्ति, र जिम्मेवार नेतृत्व सुनिश्चित गर्न सकिएन भने नेपालको विकास प्रक्रिया झन् सुस्त हुनेछ। त्यसैले, सरकार, निजी क्षेत्र, तथा नागरिक समाज सबैले विकास योजनाको द्रुत कार्यान्वयनका लागि ठोस कदम चाल्न आवश्यक छ।


"तीव्र विकासका लागि प्रतिबद्धता, पारदर्शिता, र प्रभावकारी कार्यान्वयन अनिवार्य छ।"